Vlastimil Havlík, Śpiąca królewna, ale jak długo można spać? Eurosceptycyzm a możliwość powstania nowych partii politycznych w Czechach

Wprowadzenie*

Wzrastające znaczenie procesu integracji europejskiej jest ściśle związane ze zwróceniem się Wspólnot Europejskich (WE) w stronę rozwiązań ponadnarodowych[1]. Jest ono wyraźnie zauważalne od połowy lat 80-tych XX w., a jego formalną podstawą prawną stała się wyrazista zmiana prawa pierwotnego WE. Traktatowym, czy normatywnym symbolem tego zwrotu stały się Jednolity Akt Europejski, Traktat o Unii Europejskiej (tzw. Traktat z Maastricht) i tzw. Traktat Amsterdamski[2]. W ten sposób zwiększyła się sfera, czy liczba polityk, o których państwa narodowe już nie decydują, czy też czasem decydują o nich w ograniczonej mierze. Innymi słowy, Unia Europejska i proces decyzyjny jej instytucji staje się jedną z najważniejszych determinant polityki krajowej.

Zmiany w kierunku procesu integracyjnego i jego wpływ na politykę krajów członkowskich nie pozostały niezauważone w politologii. Jedną z najbardziej rozwiniętych dotąd gałęzi „klasycznej“ politologii jest badanie stosunku partii politycznych do integracji europejskiej, a szczególnie kwestii jak, jeśli w ogóle, integracja europejska wpływa na dynamikę konkurencji między partiami. Typowym przykładem jest w tym zakresie dyskusja na temat powstania nowego, związanego z Europą rozłamu politycznego (cleavage).

Niniejszy artykuł zajmuje się wagą tematyki europejskiej dla polityki partyjnej w Czechach, a główną uwagę poświęca stosunkowi partii politycznych i opinii publicznej do integracji europejskiej. Podejmiemy tu także próbę odpowiedzi na pytanie, czy istnieją lub tworzą się warunki dla rozwoju partii budujących swój profil polityczny wokół tematów związanych z procesem integracji. Przedstawiana argumentacja, w nawiązaniu do teoretycznej dyskusji na temat powstania „europejskiego“ rozłamu politycznego, oparta będzie przede wszystkim na danych pochodzących z regularnych badań prowadzonych przez Centrum Badania Opinii Publicznej (Centrum pro Výzkum Veřejného Mínění - CVVM)[3].

 

Integracja europejska jako przedmiot konkurencji politycznej – kilka uwag teoretycznych

 

Relacje między procesem integracji europejskiej i partiami politycznymi były dotąd badane z kilku perspektyw, wszystkie jednak dają się objąć bardzo szerokim terminem europeizacja. Za irlandzkim politologiem Peterem Mairem można wyróżnić w dotychczasowych studiach europeizacji partii politycznych trzy węższe zakresy tematyczne[4]:

1. Powstanie i rozwój ponadnarodowych a szczególnie paneuropejskich federacji partii politycznych – przedmiotem badań stają się więc przede wszystkim tzw. europartie, czy też frakcje w Parlamencie Europejskim (PE)[5]. Chyba najbardziej typowym przykładem jest tu niezwykle kompleksowa, a w pojmowaniu Unii Europejskiej jako systemu politycznego do pewnego stopnia przełomowa praca Simona Hixa i Christophera Lorda[6]. Wśród badaczy czeskich tą tematyką od dłuższego czasu zajmują się m.in. Petr Fiala, Miroslav Mareš, Petr Sokol czy Vít Hloušek z Petrem Kaniokiem[7].

2. Charakter i dynamika zachowania partii politycznych (z poszczególnych krajów) i konkurencji partyjnej w ramach Parlamentu Europejskiego. Przedmiotem badań i ich narzędziem staje się tu nierzadko analiza głosowań w PE, koalicje parlamentarne, czy zmiany członkostwa partii politycznych w europejskich federacjach partii, czy frakcjach PE[8].

3. Reakcja partii politycznych i systemów partyjnych na rozwój integracji europejskiej; tu klasykiem stały się prace Roberta Ladrecha[9]. Do tej kategorii można zaliczyć między innymi również studia nad stanowiskami partii na temat integracji europejskiej, a także – co istotne z punktu widzenia tego artykułu – tworzenia się rozłamu politycznego (cleavage) wokół kwestii Europy.

Problem powstania rozłamu europejskiego bywa dyskutowany w związku ze wspomnianym już wzrostem znaczenia instytucji WE/UE, wprowadzeniem bezpośrednich wyborów do Parlamentu Europejskiego, a wszystko to w kontekście szerszej debaty o polityce w tzw. świecie post-rokkanowskim. To ostatnie pojęcie oznacza środowisko, w którym rozluźniły się więzi między partiami politycznymi i wyborcami, rozwinęły się nowe podmioty polityczne, w tym nowe partie polityczne (typowy jest tu rozwój partii zielonych od końca lat 70-tych XX w.). Post-rokkanowska perspektywa porzuca sztywne społeczne zakotwiczenie rozłamów politycznych i kładzie nacisk na aktywną rolę aktorów politycznych w ich tworzeniu[10].

Takie podejście jest szczególnie odpowiednie dla studiowania polityki partyjnej na obszarze postkomunistycznym, choć ze świadomością ciągle istniejących ograniczeń odpowiadających konkretnym nastrojom społecznym. Vít Hloušek opisuje dwukierunkowy proces „potencjalnego przeformułowania rozłamów politycznych i ich struktury“, obejmujący z jednej strony działania aktorów politycznych (partii) zmierzające do ustrukturyzowania debaty politycznej, zmniejszenia liczby upolitycznionych konfliktów i reprezentowania tylko najistotniejszych z nich, z drugiej strony zmianę struktury społeczeństwa w sytuacji erozji tradycyjnej struktury klasowej. Powstanie nowej linii konfliktu, czy rozłamu jest prawdopodobne tylko przy założeniu, że te dwa procesy nakładają się, to znaczy aktor polityczny reprezentuje określoną grupę społeczną. Hloušek w oparciu o rozważania m.in. na temat terytorialnego i funkcjonalnego wymiaru możliwej „europejskiej“ linii konfliktu politycznego przedstawia cztery warunki powstania europejskiego rozłamu[11]:

1)            istnienie partii politycznych aktywnie mobilizujących wyborców w oparciu o stanowisko w sprawie integracji europejskiej (nie muszą to być partie jednej sprawy (single-issue), ale problematyka integracji europejskiej musi być dla nich kluczowa);

2)           restrukturyzacja całego elektoratu, zwłaszcza istnienie segmentacji społecznej w odniesieniu do integracji europejskiej;

3)           przecinanie się „europejskiej“ mobilizacji partii politycznych ze wspomnianą restrukturyzacją społeczeństwa;

4)           osiągnięcie poziomu pewnej istotności, czy relewancji przez partie polityczne, które skutecznie mobilizują wyborców w oparciu o tematykę europejską może prowadzić do naruszenia dotychczasowej struktury konkurencji politycznej i europejska linia konfliktu staje się istotna, relewantna.

W kolejnej części artykułu z pomocą wyników przeprowadzonych dotąd badań, analizy dokumentów programowych partii politycznych oraz danych pochodzących z badań opinii publicznej podejmiemy próbę oceny znaczenia tematyki europejskiej oraz istnienia przesłanek dla powstania rozłamu dotyczącego Europy w kontekście czeskiej polityki partyjnej.

 

Integracja europejska a polityka partyjna w Czechach: stanowiska partii politycznych wobec integracji europejskiej a tworzenie rządów

 

Znakiem rozpoznawczym polityki zagranicznej Czech, czy wcześniej Czechosłowacji w pierwszych latach po listopadzie 1989 r. było dążenie do „powrotu do Europy“, a zatem do (ponownego) włączenia kraju do rodziny państw demokratycznych[12]. Kolejno pojawiały się (ostrożne i ogólne) deklaracje o zamiarach wstąpienia kraju do Wspólnot Europejskich, a potem Unii Europejskiej. Istotne partie polityczne były zgodne, gdy szło o stosunek do integracji europejskiej – bezkrytycznie proeuropejski (w sensie zmierzania do członkostwa w UE), a zarazem dość niekonkretny[13]. Jedynym wyjątkiem wśród ważnych stronnictw politycznych była w tym względzie partia komunistyczna (KSČM), choć i ona w oficjalnych dokumentach programowych zajmowała ostrożne stanowisko. Na przykład w programie ogłoszonym w związku z wyborami do parlamentu czeskiego w 1992 r. mówiło się, że KSČM będzie „dążyć do tego, by nasza ojczyzna zajęła swoje miejsce w jednoczącej się Europie (...)“, ale nie zgodzi się „na wstąpienie ČSFR do jakiegokolwiek bloku wojskowego, czy na jednostronną zależność polityczną lub gospodarczą“[14]. Z punktu wiedzenia ówczesnych stanowisk partii politycznych tematyka integracji europejskiej nie była potencjalnym źródłem konfliktu. Istniejący „konsensus przyzwolenia“ naruszyły dopiero nabierające tempa negocjacje i zbliżający się moment przystąpienia kraju do UE (o tym niżej).

Mniej więcej od drugiej połowy lat 90-tych widoczna jest konkretyzacja stanowisk partii politycznych w kwestii integracji europejskiej. Znajduje to dobre odbicie w programach wyborczych istotnych stronnictw politycznych, które stopniowo odchodziły od ogólnych i górnolotnych fraz o członkostwie Republiki Czeskiej w UE w ogóle albo ogólnym kierunku procesu integracji europejskiej i wyraźniej formułowały nastawienie do szczegółowych aspektów działania UE (np. konkretnych polityk, czy architektury instytucjonalnej). Konkretyzacja stanowisk względem integracji europejskiej była związana ze wzrostem znaczenia tematyki europejskiej w programach wyborczych[15].

Wraz z krystalizacją stanowisk partii doszło do zróżnicowania europejskich preferencji poszczególnych stronnictw. Lubomír Kopeček i Jakub Šedo w swoim studium wyróżnili trzy typy stanowisk czeskich partii politycznych wobec integracji europejskiej[16]. Do opcji „consistently pro-European“ zaliczyli socjaldemokrację i partie ówczesnej Koalicji (chadecką KDU-ČSL i Unię Wolności - US), do grupy „pro-European with reservations“ Obywatelską Partię Demokratyczną (ODS) a do opcji „anti-European“ – komunistów z KSČM. Vlastimil Havlík zwraca uwagę na odmienne postrzeganie politycznego i ekonomicznego wymiaru integracji europejskiej. O ile socjaldemokracja, chrześcijańscy demokraci, czy Partia Zielonych (SZ) popierały pogłębiającą się integrację w obu tych wymiarach, o tyle ODS można było w dłuższej perspektywie nazwać zwolenniczką integracji gospodarczej związanej przede wszystkim ze wspólnym rynkiem. Partia komunistyczna zajmowała krytyczne stanowisko w obu wymiarach europejskiego procesu integracyjnego[17].

Samo zróżnicowanie stanowisk partii politycznych w kwestii integracji europejskiej jest tylko przesłanką, w żadnym wypadku nie wystarczającym warunkiem, by temat ten zaczął odgrywać rolę formującą system partyjny. Najbliżej takiej sytuacji Czechy znalazły się w związku z wyborami parlamentarnymi 2002 r., które odbywały się niecały rok przed referendum w sprawie wstąpienia kraju do Unii Europejskiej. W tym okresie opozycyjna ODS w kampanii i swoim programie wyborczym kładła wielki nacisk na tematykę integracji. Popierała wstąpienie Czech do UE, ale równocześnie gwałtownie krytykowała zmierzanie europejskiego procesu integracyjnego w stronę federacji[18]. Z drugiej strony, stosunek ODS do UE krytykowała socjaldemokracja, tudzież chadecy i Unia Wolności, które to dwie partie kandydowały wówczas ze wspólnej listy wyborczej Koalicja. Stosunek do integracji europejskiej odegrał też znaczącą rolę w tworzeniu rządu po wyborach, gdy liderzy Koalicji woleli współpracę z ČSSD od eurosceptycznej ODS z Václavem Klausem na czele, „która do UE nie chce“. Stanowisko ODS wobec integracji europejskiej było niemniej jednak z pewnością tylko jednym z powodów utworzenia koalicji rządowej ČSSD i Koalicji, a swoją rolę odegrała tu również obawa małych partii przed powtórzeniem się umowy opozycyjnej w przeciwnym kierunku[19], czy próba zapobieżenia powstaniu rządu opartego na głosach komunistów, tudzież w przeważającej mierze centrolewicowa orientacja KDU-ČSL lub antypatia wobec przewodniczącego ODS. Proeuropejska orientacja partii rządzących stała się jednak pewnym spoiwem koalicji skądinąd ideowo niejednorodnej. Integracja Czech z UE zajmowała pierwsze miejsce w exposé rządu, a jego przedstawiciele raz po raz podkreślali pozytywny stosunek gabinetu do integracji europejskiej[20]. W ten sposób tematyka europejska stała się jedną z linii podziału między niektórymi z partii politycznych.

Jednak jak pokazał rozwój sytuacji w dalszych latach nie było to decydujące kryterium podziałów. W roku 2006 powstała koalicja rządowa ODS (a zatem partii, której przewodniczący i inni ważni liderzy mocno krytykowali przyjęcie Traktatu Konstytucyjnego i planowane dalsze przesuwanie się UE w stronę federalizmu) oraz KDU-ČSL i SZ, czyli partii wyraźnie proeuropejskich i profederalistycznych. Z drugiej strony trzeba wspomnieć, iż ODS w kwestii stosunku do integracji europejskiej nie była jednolita i proeuropejska polityka rządu pogłębiła spory wewnątrz partii oraz stała się jedną z przyczyn upadku rządu na wiosnę 2009 r.[21].

Temat Europy stał się trwałą częścią aktywności programowej partii politycznych i ich kampanii wyborczych. Nie był to główny temat, wokół którego ważne partie polityczne budowałyby swoją tożsamość, ale bardziej jakieś uzupełnienie, element służący dalszemu odróżnieniu się od politycznych rywali. Trochę odmienna jest sytuacja partii pozaparlamentarnych. Na tematyce europejskiej (oporu wobec federalistycznej wizji integracji europejskiej) oparła swoją tożsamość prawicowa Partia Wolnych Obywateli (Svobodní)[22]. Forsuje ona międzyrządowy model działania UE lub ostatecznie wystąpienie Czech z Unii, jeśli nie dałoby się zmienić zasad jej funkcjonowania Podobne stanowisko wobec integracji europejskiej zajmowała też partia Libertas.cz, swego czasu kierowana przez byłego eurodeputowanego Vladimíra Železnego (z listy Libertas.cz kandydowali w wyborach do PE w roku 2009 również Vlastimil Tlustý i Jan Schwippel, byli posłowie ODS, którzy głosowali za wspomnianym upadkiem rządu na wiosnę 2009 r.). Wynik obu partii w wyborach do PE oscylował wokół 1% głosów, w wyborach parlamentarnych 2010 r. Svobodní uzyskali 0,7% głosów. Z drugiej strony za modelem wyraźnie profederalistycznym opowiadała się partia Liberálové.cz (wcześniej Reformatorska Partia Liberalna), również o prawicowym nachyleniu, niemniej jednak jej wyniki wyborcze liczone były w setnych procenta głosów i w roku 2010 partia zanikła.

Tematyka europejska i krytyka procesu integracji europejskiej jest ważna również dla tożsamości partii Suwerenność (Suverenita), której przewodniczącą jest Jana Bobošíková, była eurodeputowana wybrana w roku 2004 z listy eurosceptycznych Niezależnych Demokratów[23]. Suverenita krytykuje federalizację UE, zdecydowanie odrzuciła Traktat Lizboński i przesuwaniu kompetencji na poziom europejski przeciwstawia nieograniczoną suwerenność narodową[24]. Partia Bobošíkovej uzyskała zarówno w wyborach do PE w roku 2009, jak i w wyborach parlamentarnych 2010 r. bardzo solidne 4% głosów, ale z powodu 5-procentowego progu wyborczego znalazła się poza oboma ciałami przedstawicielskimi. Pytaniem pozostaje jednak, czy za wynikami wyborczymi przedstawionych partii (i nie tylko ich) stoi ich nastawienie do integracji europejskiej, czy jakieś inne czynniki.

 

Wyborcy a integracja europejska

 

W referendum na temat wstąpienia Republiki czeskiej do UE, które miało miejsce 13 i 14 czerwca 2003 r., „za” było 77% głosujących przy frekwencji wynoszącej 55%. Innymi słowy, ponad jedna piąta głosujących była przeciwko samemu tylko członkostwu Czech w UE i był to największy odsetek wśród postkomunistycznych krajów tzw. wschodniego rozszerzenia, jeśli nie liczyć Łotwy i Estonii. W okresie po referendum nastąpił stopniowy wzrost liczby obywateli krytycznie patrzących, czy nie ufających UE. O ile aż do roku 2008 wzrost odsetka obywateli, którzy nie ufają UE był powolny, a w roku 2009 doszło nawet do jego spadku (najwidoczniej w związku z czeską prezydencją w UE), to od roku 2010 wyraźny jest gwałtowny wzrost braku zaufania do UE, zapewne jako skutek kryzysu gospodarczego i kryzysu strefy euro[25]. Coś podobnego można stwierdzić na podstawie danych z kwietniowej edycji regularnych badań CVVM dotyczących między innymi zadowolenia obywateli z członkostwa Czech w UE[26]. Przedstawione tu dane wskazują więc na pojawienie się przestrzeni dla rozwoju eurosceptycznych partii politycznych. Jednak sam wzrost społecznego eurosceptycyzmu nie jest warunkiem wystarczającym dla „europejskiej“ zmiany systemu partyjnego. Trzeba spełnić kilka innych warunków, przede wszystkim odnośnie rekonstrukcji i segmentacji elektoratu w oparciu o stosunek do kwestii Europy.

 

Wykres 1. Wzrost nieufności w stosunku do UE

 

Dane za: Czeskie Archiwum Nauk Społecznych

 Niewątpliwie istnieją grupy wyborców o różnych poglądach na integrację europejską i członkostwo Czech w UE. Jednak, czy jest to temat kluczowy dla określenia profilu wyborcy? Czy wyborcy podejmują decyzje w oparciu o swoje nastawienie do integracji europejskiej? Odpowiedzią mogą być dane pochodzące z regularnych badań wyborczych prowadzonych przez CVVM, które między innymi miały ustalić wagę poszczególnych problemów politycznych dla Czech (dane takie są jednak niestety dostępne tylko dla wyborów z lat 2006 i 2010). W roku 2006 Unię Europejską za najważniejszy lub drugi co do ważności problem polityczny Czech uznało 2,3% respondentów, w roku 2010 było to natomiast 1,8% respondentów (za najważniejsze uznawano problemy związane z polityką gospodarczą, czy sam wynik wyborów)[27].

Integracja europejska nie jest więc przez czeskich wyborców postrzegana jako kluczowy problem polityczny, dlatego nie jest zbyt prawdopodobne, by w ich decyzjach wyborczych stosunek do integracji europejskiej odgrywał kluczową rolę. Jako priorytetowe postrzegane są inne tematy, a tematyka europejska (póki co) nie strukturyzuje społeczeństwa czeskiego tak, by móc wyznaczać dynamikę czeskiego systemu partyjnego.

Z punktu widzenia prawdopodobieństwa zmian konkurencji partyjnej jest również istotne, czy i jak zróżnicowane jest nastawienie do integracji europejskiej wyborców/zwolenników poszczególnych partii. W dłuższej perspektywie najbardziej krytyczni w tej kwestii są sympatycy KSČM, a po nich socjaldemokracji. I przeciwnie, najbardziej proeuropejscy ze zwolenników dzisiejszych partii parlamentarnych są wyborcy ODS i TOP 09 (dane z badania przeprowadzonego w kwietniu 2012 r. przedstawiają Tabele 1 i 2)[28].

 

Tabela 1. Zaufanie do UE wyborców/zwolenników poszczególnych partii politycznych (w proc.)[29]

 

ČSSD

ODS

KSČM

TOP 09

zdecydowanie ufa

2,9

1,2

4,9

9

raczej ufa

37,4

0,7

15,4

50,7

raczej nie ufa

40,3

9,6

47,2

32,8

zdecydowanie nie ufa

16

5,6

29,3

4,5

N=

238

107

123

67

Źródło danych: Czeskie Archiwum Nauk Społecznych

Tabela 2. Zadowolenie z członkostwa w UE wyborców/zwolenników poszczególnych partii politycznych (w proc.)

 

ČSSD

ODS

KSČM

TOP 09

bardzo zadowolony

3,8

6,5

2,4

4,5

dość zadowolony

17,6

44,9

5,7

44,8

ani zadowolony, ani niezadowolony

32,4

31,8

24,4

25,4

dość niezadowolony

32,4

10,3

31,7

23,9

bardzo niezadowolony

12,2

3,7

30,9

1,5

N=

238

107

123

67

Źródło danych: Czeskie Archiwum Nauk Społecznych

Podobne wnioski wynikają z danych dotyczących przyszłego kierunku integracji europejskiej, czy też jej „wzmacniania“ lub „osłabiania“. Najwięcej zwolenników dalszego pogłębiana integracji europejskiej można znaleźć między wyborcami ODS a także TOP 09, natomiast krytycznie odnoszą się do niego najczęściej wyborcy czy sympatycy KSČM i ČSSD (Tabela3).

 

Tabela 3. Stanowisko wyborców/zwolenników poszczególnych partii politycznych w sprawie dalszego wzmacniania integracji europejskiej (w proc.)

 

ČSSD

ODS

KSČM

TOP 09

wzmacniać integrację

19,3

6,2

0,6

27,3

stopień integracji powinien pozostać taki jak obecnie

41,2

51,4

35

48,5

osłabić integrację

25,2

15

35,8

19,7

N=

238

107

123

66

Źródło danych: Czeskie Archiwum Nauk Społecznych

 

O ile w przypadku KSČM i TOP 09 istnieje zgodność stanowisk partii i ich wyborców, o tyle inaczej jest z ODS i ČSSD. Eurosceptyczni raczej wyborcy popierają proeuropejską i profederalistyczną socjaldemokrację a proeuropejscy wyborcy dają poparcie ODS, krytycznej w stosunku do UE. Ten niski stopień dopasowania między wyborcami i obiema wielkimi partiami politycznymi wskazuje na istnienie przestrzeni dla przebudowy sposobu działania czeskiego systemu partyjnego i możliwość przepłynięcia części wyborców socjaldemokracji do bardziej eurosceptycznej lewicowej alternatywy (obecnie szczególnie do partii Suverenita, w pewnych okolicznościach do KSČM), ewentualnie możliwość zmiany preferencji proeuropejskich wyborców ODS (przepływ zapewne do TOP 09). Sytuacja ODS jest niemniej jednak bardziej złożona ze względu na osłabienie eurosceptycznej retoryki partii w związku ze sprawowaniem władzy. Ta zmiana mogłaby sprzyjać eurosceptycznym partiom prawicowym, jak na przykład Svobodní. Inny wariant rozwoju sytuacji to powstanie nowych partii wyraźnie mobilizujących wyborców wokół tematów związanych z integracją europejską.

 

Zakończenie

 

Niniejszy artykuł podejmował próbę oceny znaczenia i potencjału tematyki integracji europejskiej dla kształtu i dalszego rozwoju systemu partyjnego Czech. W tym celu przedstawiono wybrane podejścia do badania europeizacji partii politycznych i ich systemu, w tym kwestii powstania europejskiego rozłamu politycznego (cleavage). Następnie pokrótce omówiono rolę problematyki europejskiej w programach czeskich partii politycznych i ich stanowiska wobec procesu integracji. Oddzielna część poświęcona została nastawieniu czeskich wyborców do integracji europejskiej.

Integracja europejska i stosunek do niej są nieodłączną częścią programów istotnych partii politycznych w Czechach, przy czym wyraźnie wraz z upływem czasu doszło do krystalizacji stanowisk partii wobec UE. Mimo to nie można twierdzić, że temat Europa jest kluczowy dla ich tożsamości, raczej jest to jeden z kolejnych elementów odróżniania się poszczególnych podmiotów partyjnych. Rzut oka na nastawienia wyborców ujawnił istnienie niemożliwej do zignorowania i co więcej z biegiem czasu powiększającej się części społeczeństwa krytycznie nastawionej wobec procesu integracji europejskiej, czy członkostwa Czech w UE. Równie widoczna jest długookresowa niezgodność stanowiska niektórych partii i ich wyborców, która w pewnych okolicznościach mogłaby prowadzić do przebudowy czeskiego systemu partyjnego (choćby w postaci pojawienia się nowych partii, czy wzrostu chwiejności wyborczej). Niezbędnym tego warunkiem jest jednak przekształcenie się kwestii europejskiej w kryterium istotne przy podejmowaniu decyzji przez wyborców. Jak pokazują bowiem analizowane tu dane, tematyka UE nie jest w trakcie wyborów postrzegana przez elektorat jako zbyt ważna i pozostaje w tyle za problemami gospodarki. Rozwój integracji europejskiej, jak również niezbyt skuteczne rozwiązywanie problemów zadłużenia niektórych krajów członkowskich, podawanie w wątpliwość sensowności istnienia strefy euro mogą w przyszłości przekształcić tematykę europejską w jedną z decydujących kwestii. W powiązaniu z relatywnie niskim dopasowaniem poglądów wyborców i dotychczasowych partii politycznych może to zmienić mapę polityki partyjnej w Czechach.

 

Vlastimil Havlík – wykładowca Uniwersytetu Masaryka w Brnie, uczestnik wielu projektów badawczych poświęconych europeizacji, redaktor czołowego czeskiego pisma politologicznego „Politologický Časopis“.

 

Przełożył Artur Wołek

 



* Artykuł został opracowany w ramach projektu badawczego Katedry Politologii Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Masaryka w Brnie „Przemiany pluralizmu politycznego i społecznego w nowoczesnej Europie II“ (MUNI/A/800/2011).

[1] O ile nie zaznaczono inaczej, przez „integrację europejską“, czy „proces integracji europejskiej“ będą tu rozumiane procesy związane z rozwojem WE/UE.

[2] P. Fiala, M. Pitrová, Evropská unie, Centrum pro Studium Demokracie a Kultury, Brno 2003, s. 117-120, 125-136, 146-150.

[3] Dane są dostępne na stronie Czeskiego Archiwum Nauk Społecznych (Český Sociálně Vědní Archiv) http://nesstar.soc.cas.cz/webview/.

[4] P. Mair, Political Parties and Party Systems, [w:] Europeanization. New Research Agendas, P. Graziano,  M. P. Vink (red.), Palgrave Macmillan, Houndsmills 2007, s. 154-155; por. także P. Fiala, V. Hloušek, M. Pitrová, P. Pšeja, P. Suchý, Evropeizace politických stran a zájmových skupin: základní problémy a směry analýzy, „Politologický Časopis“, nr 1/2006, s. 3-26; V. Hloušek, P. Pšeja, Evropeizace politických stran a stranického systému v České republice, „Politologický Časopis“, nr 4/2008, s. 299-317.

[5] Petr Fiala z Miroslavem Marešem i Petrem Sokolem w swojej monografii poświęconej europejskim partiom politycznym wprowadzają pięć szczegółowych dziedzin badania europartii, czym dowodzą tematycznej, ale i metodologicznej różnorodności politologicznych badań europartii,  zob. P. Fiala, M. Mareš, P. Sokol, Eurostrany. Politické strany na evropské úrovni, Barrister & Principal, Brno 2007, s. 11-12.

[6] S. Hix, C. Lord, Political Parties in the European Union, St. Martin`s Press, New York 1997.

[7] P. Fiala, M. Mareš (red.), Evropské politické strany, Mezinárodní Politologický Ústav MU, Brno 2001; V. Hloušek, P. Kaniok (red.), Evropské politické strany po východním rozšíření, Mezinárodní Politologický Ústav MU, Brno 2007.

[8] Por. J. J. A. Thomassen, A. G. Noury, E. Voeten, Political Competition in the European Parliament: Evidence from Roll Call and Survey Analyses, [w:] European Integration and Political Conflict, G. Marks, M. R. Steenbergen (red.), Cambridge University Press, Cambridge 2004, s. 141-164; S. Hix, A. G. Noury, G. Roland, Power to the Parties: Cohesion and the Competition in the European Parliament,„British Journal of Political Science“, nr2/2005, s. 209-234.

[9] R. Ladrech, Europeanization of Domestic Politics and Institutions: the Case of France, „Journal of Common Market Studies“, nr 1/1994, s. 69-88; tegoż, Europeanization and Political Parties, „Party Politics“, nr 4/2002, s. 389-403.

[10] Zob.S. Bartolini, P. Mair, Identity, Competition, and Electoral Availability: The Stabilisation of European Electorates, 18851985, Cambridge University Press, Cambridge 1990; S. Bartolini, National Cleavage Structures and the Integration Issue Dimension. Paper presented a the seminar„L‘integration europeenne: entre emergence institutionnelle et recomposition de l’Etat“, Paris, 26-27.05.2000, CERI Sciences Po-CNRS, Paris 2000; V. Hloušek, Koncept konfliktních linií a problematika evropské integrace, „Sociologický Časopis“, nr 2/2007, s. 361-378; tegoż, Konfliktní linie v postkomunistických systémech politických stran, „Politologický Časopis“, nr 4/2000, s. 373-395.

[11] V. Hloušek, Koncept..., dz. cyt.

[12] Zob. P. Černoch,Cesta do EU. Východní rozšíření Evropské unie a Česká republika v období 1990-2004, Linde, Praha 2003; D. Marek, Od Moskvy k Bruselu. Vztahy mezi Českou republikou a Evropskou unií v období 1957-2004, Barrister & Principal, Brno 2006.

[13] D. Müller, Cesta České republiky do Evropské unie, [w:] Cesta České republiky do Evropské unie, H. Fajmon (red.), Centrum pro Studium Demokracie a Kultury, Brno 2004, s. 13-53.

[14] KSČM, Co chtějí komunisté? Volební program pro parlamentní volby 1992, bmw 1992.

[15] V. Havlík, H. Vykoupilová, Two Dimensions of the Europeanization of Election Programs: The Case of the Czech Republic, „Communist and Post-Communist Studies“, nr 2/2008, s. 163-187.

[16] L. Kopeček, J. Šedo, Czech and Slovak Political Parties and Their Vision of European Integration, „Středoevropské Politické Studie“, nr 1/2003, on-line: http://www.cepsr.cz/clanek.php?ID=12.

[17] V. Havlík, České politické strany a evropská integrace: evropeizace. Evropeizace, evropanství, euroskepticismus?, Mezinárodní Politologický Ústav MU, Brno 2009; tegoż, A Breaking-up of a Pro-European Consensus: Attitudes of Czech Political Parties towards the European Integration (1998–2010), „Communist and Post-Communist Studies“, nr 2/2011, s. 129-147.

[18] ODS, Volební desatero.Volební program pro volby do PSP ČR 2002, on-line:  http://www.ods.cz/volby/programy/2002.php.

[19]Umowa opozycyjna – porozumienie zawarte między liderami ČSSD i ODS po wyborach 1998 r., które w zamian za tolerowanie mniejszościowego rządu ČSSD przyznawało ODS status uprzywilejowanej opozycji (np. stanowiska szefów obu izb parlamentu, konsultowanie projektu budżetu itp.) [przyp. tłumacza].

[20] V. Havlík, Playing with Fire? European Integration and Political Parties in the Czech Republic, w druku.

[21] Tamże.

[22] Svobodní, Evropa svobodných států, on-line:http://www.svobodni.cz/1-nezobrazeno/86-evropa-svobodnych-statu/.

[23] V. Havlík, Česká republika, [w:] Euroskepticismus a země střední a východní Evropy, V. Havlík, P. Kaniok (red.), Mezinárodní Politologický Ústav MU, Brno 2006, s. 61-82.

[24] Por. Kdo jsme, on-line:http://www.suverenita.cz/kdo-jsme.

[25] Mała liczebność próby w przeprowadzonych badaniach umożliwia tylko bardzo ostrożne wnioski co do istnienia jakichś jednoznacznych trendów.

[26] P. Tabery, Názory veřejnosti na Evropskou unii – duben 2012, on-line: http://cvvm.soc.cas.cz/media/com_form2content/documents/c1/a6883/f3/pm120608.pdf.

[27] Oba badania przeprowadzono już po wyborach do parlamentu, nie chodzi więc o sondaże typu exit poll.

[28] L. Linek, Š. Pecháček, Vliv evropské integrace na politické strany, stranický systém a volební chování v České republice, [w:] Proměny reprezentace zájmů po vstupu do Evropské unie, Z. Mansfeldová, A. Kroupa (red.), Praha 2008, s. 53-78.

[29] Tabele 1-3 obejmują tylko partie parlamentarne z wyjątkiem partii Věci Veřejné (zbyt mała liczba respondentów). Do 100 % sumują się wraz z odpowiedziami „trudno powiedzieć“ lub „nie wiem“.

Dodatkowe informacje